Nga Berat Luzha
Shtegtime nëpër Atdhe (CCXLVI)
Ndjenjë e veçantë, shqetësim e pikëllim të vjen përnjëherë kur shkelë për herë të parë në Çamëri, në vendin ku dhunshëm është shuar gjuha shqipe dhe ku dhunshëm është tjetërsuar një krahinë e tërë e trungut tonë etnik. Këtë krahinë e vizituam para pak kohe, duke u ndalur së pari në Prevezë, në këtë qytet të bukur bregdetar.
Dikur Çamëria ishte krahina ku jetonte një popull trim, luftëtar, punëtor, bujar e fisnik, e pasur me tradita atdhetare e kulturore. Ndërsa Preveza historikisht është konsideruar si qyteti më jugor i Shqipërisë etnike, por edhe qyteti më jugor i krahinës së Çamërisë apo i rajonit të Epirit. Ky qytet bregdetar ishte qendër e sanxhakut, ndërsa nga viti 1915 është qendër e Qarkut të Prevezës, që ndodhet në grykën e Gjirit të Artës (Ambrakisë) në Detin Jon, 100 km nga Janina, 350 km nga Athina, 60 km nga Parga, 50 km nga Arta dhe 120 km nga Konispoli.
Qyteti nuk ka hekurudhë, por ka aeroport ndërkombëtar dhe një port të madh detar të tregtisë e turizmit, duke pas lidhje të mira tokësore, ajrore dhe ujore me qytetet e me vendet tjera. Si qytet ka pas rëndësi të madhe strategjike ushtarake, tregtare. Në të kaluarën ka bërë tregti edhe me Triestën, Korfuzin, Italinë e Greqinë. Territori i qarkut të Prevezës përbëhet nga fusha të mbjella me agrume dhe me kodra të ulëta bujqësore.
Në lashtësi afër Prevezës ndodhej qyteti Nikopojë. Janë të famshme betejat e mëdha romake të Oktavianit dhe të Mark Antonit në Gjirin e Prevezës. Në këtë zonë ka luftuar Pirroja i Epirit, kurse dyndjet sllave e kishin rrënuar qytetin e Nikopojës. Në vend Nikopojës, mes viteve 1100 – 1200 është ndërtuar nga venedikasit qyteti i Prevezës dhe shumë kohë ka qenë koloni franceze. Anglezi Hobhouse ka shkruar për një betejë të madhe të francezëve bashkë me popullsinë vendore, e zhvilluar në vitin 1798 për mbrojtjen e Prevezës nga një sulm i Ali Pashë Tepelenës. Pasi Ali Pasha e kishte fituar betejën, mbi forcat kundërshtare kishte zbatuar një egërsi të paparë, duke krijuar skena të tmerrshme barbarizmi. Një betejë detare në Prevezë është zhvilluar edhe në vitin 1538 mes Flotës osmane dhe Aleancës së Krishterë, e udhëhequr nga Papa Pali III, të cilën e ka fituar Flota osmane.
Hobhouse, në fillim të shek. XIX, ka shkruar se Preveza kishte 3000 banorë. Një dokument Venecian i vitit 1210 thotë se kjo pjesë (Çamëria) është e banuar me shqiptarë. Në vitin 1910 qyteti me rrethinë kishte rreth 60 mijë shqiptarë, gjysma prej tyre të fesë myslimane e gjysma të fesë ortodokse. Vetëm rreth 12 për qind e popullsisë së këtij qarku kishin qenë grekë etnikë. Sami Frashëri ka shkruar se Preveza ka 8000 banorë dhe ka kopshte me portokalle, limona e ullishte.
Qyteti i Prevezës ka rreth 30 mijë banorë, me popullsi të përbërë nga grekët, shqiptarët, romët dhe vllahët, të gjithë të ritit ortodoks. Pjesa më e madhe e popullsisë është shqiptare e ritit ortodoks, por që e ka humbur në masë të madhe identitetin kombëtar.
Më 28 shkurt 1879 në Prevezë nënshkruhet, nga 49 delegatë, peticioni dërguar kabineteve të vendeve evropiane pas Kongresit të Berlinit. Në peticion, pos tjerash, thuhet:
“Sot e tërë Shqipëria është çuar në këmbë, në mënyrë unanime dhe e dëshpëruar. Ajo ngre zërin lart ndaj atyre që kanë kontribuar në punimet e Kongresit. Fuqitë nuk do të dëshirojnë të lejojnë një akt padrejtësie që sakrifikon Shqipërinë ndaj helenizimit. …ne jemi të vendosur të flijohemi mbi altarin e atdheut tonë dhe do t’i lëmë Greqisë vetëm një kasaphanë të madhe…”.
Pas Luftërave Ballkanike, sipas vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve të Londrës të vitit 1913, Çamëria iu dha Greqisë. Ndërkaq, me marrëveshjen e vitit 1923 midis Greqisë dhe Turqisë për shkëmbimin e popullsisë, shumë grekë nga Anadolli janë sjellë në Çamëri dhe shumë shqiptarë nga Çamëria janë dëbuar në Anadoll.
Popullsia shqiptare në Greqi ka përjetuar shfarosje dhe gjenocid të përhershëm nga shteti grek. Ndër zonat më të prekura nga fashizmi grek është edhe zona e Prevezës. Në masakrat e Çamërisë, të zhvilluara gjatë LDB, nga qershori 1944 deri në mars 1945, janë vrarë 3210 shqiptarë, duke përfshirë burra, gra e fëmijë, mijëra shqiptarë janë zhdukur, 68 fshatra dhe 6000 shtëpi janë djegur, kurse rreth 35 mijë shqiptarë janë dëbuar nga vatrat e veta. Shteti grek edhe sot nuk e lejon gjuhën shqipe në shkolla, në administratë dhe në kisha. Madje, nuk e njeh fare etninë shqiptare në Çamëri e në viset tjera shqiptare në Greqi.
Preveza ka katër muze, dy kinema, një teatër etj., dhe ka kështjellën e madhe, të quajtur “Jenikala”, që gjendet në bregun e detit. Në Luftën Ballkanike, të prirë nga komandanti i artilerisë, Bajram Bega, nga Elbasani, shqiptarët e kanë mbrojtur me trimëri këtë kështjellë prej ushtrisë greke. Në Prevezë ndodhet Teqeja e Sheh Sabriut, tash gërmadhë, të cilën Sabri Preveza, një rilindës shqiptar, e kishte kthyer në shkollë shqipe. Sabri Preveza (1862 – 1929) ishte një atdhetar – rilindës, luftëtar i shquar për çlirim nga osmanët. Ai veproi për përhapjen e shkrimit shqip, duke mbajtur lidhje me shoqëritë atdhetare në Bukuresht, prej nga ka marrë libra shqipe, ka shkruar në shtypin shqip të kohës, ka shpërndarë gazeta e libra shqip në Shqipërinë e Jugut dhe ka marrë pjesë në kryengritjet kundërosmane të viteve 1911 – 1912. I ndjekur nga organet e shtetit grek, është larguar nga Preveza dhe është vendosur në Sarandë, ku ka vdekur në vitin 1929.
Në vitin 1809 në Prevezë ka ardhë poeti i njohur anglez, Xh. G. Bajroni, i cili pastaj, bashkë me shoqëruesin C. Hobbouse, ka shkuar në Janinë. Pasi në Janinë nuk e kanë gjetur Ali Pashën, kanë shkuar nëpër Shqipëri (Qestorat, Erind, Tepelenë), për ta gjetur, por e gjetën kur u kthyen në Janinë, ku tri ditë mbetën mysafirë të Ali Pashës. Në kthim poeti anglez kaloi sërish nëpër Prevezë dhe vazhdoi rrugën për Greqi, i shoqëruar nga 35 shqiptarë.
Kur flasim e kur shkruajmë për Prevezën e dhembjes sonë të madhe s’ka se si të mos na kujtohen vargjet kushtrimtare të poemës së famshme “O moj Shqypni” të rilindësit tonë të madh, Pashko Vasës:
Qysh prej Tivarit deri n’Prevezë,
Gjithkund lshon dielli vap’ edhe rrezë,
Asht tok’ e jona, prind na e kan lanë
Kush mos na e preki, se desim t’tanë
Megjithatë, fati ynë i rëndë historik bëri që edhe Tivari, edhe Preveza të mbesin matanë, përkundër luftërave të mëdha dhe gjakut të shumtë të derdhur për liri!