Kontributet e Rexhep Qosjes në fushë të historisë

Prof. asoc. dr. Myrvete Dreshaj-Baliu
Prof. dr. Begzad Baliu

Kontributet e Rexhep Qosjes në fushë të historisë

Bildergebnis für foto rexhep qosja"
Rexhep Qosja

Pikëpamjet e profesor Rexhep Qosjes për Albanologjinë (3)

Le të thuhet këtu, se gjykimet e tij për qasjen ndaj trashëgimisë materiale e shpirtërore shqiptare, më parë se sa me kërkimet dhe studimet në Kosovë kishin të bënin me kërkimet dhe sidomos me studimet në fushë të folklorit dhe etnografisë në Shqipëri, të cilat vazhdonin t’iu nënshtroheshin qasjeve dogmatike të metodave të realizmit socialist. Në këtë rrjedhë ai orientonte kërkimet shkencore edhe në kontekst të afirmimit të tyre shkencor, duke theksuar se: “afirmimi i gjykimit objektiv, kritik, si gjykim i vetëm, vërtet, shkencor. Dhe, afirmimi i gjykimit objektiv kritik, si gjykim i vetëm, vërtet, shkencor mund të arrihet nën kushtin e evitimit të superlativizmit të shprehjes, të patetikës së ndjenjës, të vrojtimeve folklorizante të ornamentalizmit të traditës kulturore dhe historike, me një fjalë nën kushtin e evitimit të mendimit diletant, që karakterizon subjektivizmin, që cenon etikën e shkencës, dhe, ashtu, ulë dinjitetin e mendimit shkencor përgjithësisht”.
Kjo natyrisht në asnjë mënyrë nuk e nënkupton ndonjë qëndrim të veçantë kundër trashëgimisë sonë. Përkundrazi. Studiuesi që ishte lindur dhe formuar në rininë e tij në një krahinë tipike etnografike epike, studiuesi që në fillimet e tij shkencore kishte paraqitur për tezë doktorate krijimtarinë letrare të shkrimtarit më të madh të epikës shqiptare Gjergj Fishta, nuk mund të pritej që të kishte qëndrim indiferent, e aq më pak mohues ndaj folklorit. Qëndrimet e tij të ashpra ndaj folklorit dhe trashëgimisë shpirtërore si përbërës i letërsisë artistike, para se gjithash kishin të bënin me qasjen ndaj saj. Duke bërë vlerësimin e veprës së Kadaresë Autobiografia e popullit në vargje, ai veç tjerash theksonte: “të ngrihesh, më në fund, kundër provincializmit, etnografizmit dhe folklorizmit në letërsinë kombëtare doemos duhet të zotohesh sa për frymën kombëtare aq edhe për frymën universale të saj. Përse? Për arsyen e thjeshtë se një letërsi e vërtetë është, vërtet, nacionale, shpreh tamam shpirtin kombëtar, në qoftë se është, vërtet, universale. Vlerat artistike janë kuptimisht universale ose s’janë as nacionale”. Pamja përkatësisht qasja komplementare e këtyre dy përbërësve, atij kombëtar dhe atij europian, në të vërtetë atij kombëtar dhe atij universal edhe në fushë të studimit, për profesor Qosjen është një prej kushteve themelore për të arritur rezultatet e dëshiruara shkencore në fushë të studimit të trashëgimisë materiale dhe shpirtërore të popullit shqiptar. “Studimi krahasimtar i këtyre vlerave, – shkruante profesor Qosja, – por studimi i tyre i çliruar prej egoizmit dhe prej paragjykimeve kombëtare, në të vërtetë pseudokombëtare, doemos realizon një prej qëllimeve të rëndësishme të shkencës: zgjeron horizontet e dijes në përgjithësi dhe, sidomos, afirmon besimin e arsyeshëm se kultura jonë kombëtare ishte dhe është shumëfish e lidhur me kulturën evropiane, se i takon bashkësisë shpirtërore evropiane”.

Prej studiuesit, i cili që në fillimet e tij shkencore merrej me kritikën letrare dhe me studimet historiko-letrare njëkohësisht, ishte e kuptueshme që një ditë të pritej përkushtimi ndaj studimeve krejtësisht historiko-letrare, por prej studiuesve të tillë jo gjithmonë është pritur të bëhen edhe studiues të historisë, pjesë e saj dhe njëkohësisht bartës të kalimit të popullit të tij në kthesat e mëdha jetësore. Mbase për shkak se, që në fillimet e tij ka treguar shprehi kritike ndaj vlerave kulturore bashkëkohore dhe letrare e historike, ai njëkohësisht ka dëshmuar edhe vetëdije të lartë historike, prandaj edhe me kohë është bërë bardi i kalimit të popullit shqiptar në shtigjet më të vështira të historisë së tij në gjysmën e dytë të shekullit XX dhe në gjysmën e parë të shekullit XXI. Dhe, do të bëhet kështu, me jetën dhe veprën, jo vetëm studiues po edhe dëshmitar, e pjesëmarrës i saj.

“Në fushën e historisë, – shkruante Profesor Qosja në sprovën e tij Mbledhja e lëndës dhe sintezat shkencore, – shfaqet e nevojshme që përqendrimin e deritanishëm në historinë e Rilindjes Kombëtare ta shoqërojmë me studimin po aq të përqendruar të historisë së vjetër – të rezultateve të gjurmimeve arkeologjike, të historisë mesjetare, sidomos të periudhës iliro-bizantine dhe të periudhës shqiptaro-sllave. Historia e banorëve të Kosovës gjatë këtyre periudhave është mjaft e panjohur apo, sikundër sinjalizojnë rezultatet e para të disa studiuesve mbas Luftës së Dytë Botërore, është njëanshëm e njohur. Sa i përket historisë së kohës së re, e cila është mbuluar me një numër më të konsideruar kuadrosh qoftë në Universitet, qoftë edhe në vetë Institutin, kujdes i veçantë do të duhej t’i kushtohej hetimit të arkivave të proveniencës jugosllave, të shtypit, të periodikut dhe të literaturës përkatëse të shekullit të shkuar dhe të shekullit tonë. Po kjo mund të thuhet edhe për kohën ndërmjet dy luftërash botërore. Në të gjitha këto periudha do të duhej të bëhen hetime të problemeve të veçanta me synimin që të përgatiten studime komplete monografike të periudhave të tëra, që proceset historike do t’i ndriçonin, ashtu, në rrjedhat më të gjata kohore. Në këtë mënyrë i hapet rruga ndriçimit të plotë, shkencërisht të qëndruar, të historisë së këtyre trojeve”.

Po t’i bëhet një sinopsis programit të tij mbi orientimet shkencore në fushë të kërkimeve dhe studimeve historike nuk është vështirë të përcaktohen disa nga çështjet thelbësore që i ka përcaktuar dhe disa nga rrafshet kohore në të cilat është orientuar: ‘rilindja kombëtare’, ‘historia e vjetër’, ‘gjurmimet arkeologjike’, ‘historia mesjetare’, ‘periudha iliro-bizantine’ ‘periudha shqiptaro-sllave’, “historia e banorëve të Kosovës’ etj. Për shkak se sikur konstatonte Profesor Qosja, në periudhën e Rilindjes Kombëtare viteve të fundit ishin bërë kërkime të gjera dhe të thelluara, tani kishte ardhur koha të bëheshin hetime në rrafshin kohor dhe hapësinor. Ajo që të bënte përshtypje me këtë kontekst ishte kërkesa për të bërë gjurmime arkeologjike dhe për t’u përqendruar në historinë mesjetare e atë iliro-bizantine. Arsyet do t’i thoshte vetëm pjesërisht më vonë dhe ato kishin të bënin me mohimin e studiuesve sllavë të prejardhjes ilire të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, si dhe njëanshmërinë e paraqitjes së pasqyrës etnike mesjetare në hapësirën e Kosovës. Ato kishin të bënin me njëanshmërinë e kërkimeve arkeologjike në Kosovë gjatë pothuajse gjithë shekullit XX nga shkencëtarët serbë, duke u përqendruar vetëm në trashëgiminë ortodokse e bizantine dhe kryesisht në periudhën mesjetare; ato kishin të bënin më në fund, me prirjen e shkencës serbe që historinë e banorëve të Kosovës mesjetare ta shoh vetëm në traditën kishtare ortodokse të emrave dhe të miteve të rekonstruktuara kryesisht në shekullin XIX.

Megjithëse me fjalët, sprovat dhe programet e shkruara gjatë viteve ’60 -’70 Profesor Qosja kishte bërë sinopsiset e orientimit dhe organizimit të shkencës së albanologjisë, duke i parë fushat e saj veç e veç në gjendjen dhe perspektivën e tyre, në gjendjen institucionale në Kosovë dhe në perspektivën evropiane të kësaj dijeje, askush nuk ka pritur që shumë prej këtyre fushave të bëheshin objekt kërkimi e studimi edhe nga vetë ai.

Prej kërkimeve shkencore të tij në fushë të historisë së albanologjisë, pritej që historia, kultura dhe sidomos letërsia shqipe të shiheshin edhe në prizmin e studimeve ballkanike, evropiane e botërore në njërën anë dhe në prizmin e kulturave fqinje e evropiane në anën tjetër. Në të vërtetë, prej orientimeve të tij shkencore pritej që Profesor Qosja të merrej me historinë dhe përgjithësisht qytetërimin a kulturat letrare: latine, helene, perse, gjermane, franceze, italiane, sllave, greke, rumune etj., prej të cilëve janë ndikuar apo janë frymëzuar shkrimtarët shqiptarë apo veprat e tyre përkojnë me vlerat e tyre gjuhësore dhe letrare. Pas veprave të tij të periudhës së parë, të botuara kryesisht deri në fillim të viteve ’80, vështirë të besohej se Profesor Qosja, do të merret aq përkushtueshëm me fatet historike të popullit shqiptar, sa të shkruajë edhe një nga veprat më të mira për çështjen shqiptare të epokës së re. Për më tej, pas botimit të tri vëllimeve të para për Romantizmin, vështirë të besohej se do ta ndalonte përkohësisht punën në projektin e madh të Historisë së letërsisë shqipe. Ky ndalim i përkohshëm edhe më shumë se tri dekada më pas është bërë ndalesë që vazhdon. Gjatë këtyre më shumë se tri dekadave në vazhdim Profesor Qosja ka botuar vepra për historinë e letërsisë, vëllime me ese, vëllime me intervista, sprova teorike, historike, sociale, antropologjike e polemizuese, ditarë në shtatë vëllime, si dhe disa vepra shumë të rëndësishme në fushë të historisë së çështjes kombëtare: Nezasticenasudbina: O Albancima u Jugoslavijidanas (1990), Populli i ndaluar (1990), Strategjia e bashkimit shqiptar (1992), Çështja shqiptare – historia dhe politika (1994), Ligjërime paravajtëse (1996), Fjalor demokratik (1997), Paqja e përgjakshme (1999), Tronditja e shekullit I, II (2001), Shpërngulja e shqiptarëve sipas programeve kombëtare serbe (2005) etj., por nuk e ka botuar asnjë nga vëllimet e projektuara dhe të paraqitura në fund të parathënies së vëllimit të parë të Historisë së letërsisë shqipe! Prej vëllimeve të botuara në fushë të publicistikës, të politikës a të antropologjisë, nuk është vështirë të shihet angazhimi i tij i madh në jetën mendore dhe në jetën publike shqiptare, ndërsa prej botimeve me karakter historik dhe dokumentar nuk është vështirë të shihet se si ai i ka tejkaluar synimet e projektuara në projektet e tij të lexuara dhe të botuara në fund të viteve ’60 dhe ’70.

Vepra e tij Çështja shqiptare – historia dhe politika (1994), është modeli më i mirë i një vepre të shkruar me mbështetje të pazakonshme dokumentare, me koncepte dhe diskurs intelektual, që deri më tash i ka munguar historiografisë shqiptare, prandaj nuk është e rastit që kjo vepër në të njëjtën kohë ju shërbeu institucioneve diplomatike ndërkombëtare, atyre që një dekadë më vonë do t’iu shërbejë edhe Profesor Qosja si pjesëtar i delegacioneve shqiptare. Po kështu mund të thuhet për veprën tjetër Nezasticenasudbina: O Albancima u Jugoslavijidanas (1990), botuar në Zagreb, për t’u ribotuar e plotësuar me tekste të tjera në Prishtinë me titull, Populli i ndaluar (1990), me të cilën mori pjesë aktive në zhvillimet historike të viteve ’80, duke mbrojtur kudo historinë, identitetin dhe kulturën shqiptare, në të vërtetë, sikur shprehej në njërën prej intervistave, fjala është për albanologjinë. Me tekstet polemizuese, refleksive, sprovat, intervistat dhe diskutimet e tjera, të botuara në këto vëllime, Profesor Qosja krahas pak intelektualëve kroatë, sllovenë, serbë, boshnjakë e shqiptarë, bëri të mundur dejugosllavizimin e mendimit shqiptar dhe të popujve të tjerë të kësaj perandorie të Evropës Qendrore e Juglindore. Mision të tillë patën edhe veprat e tjera polemizuese e dokumentare edhe në vitet e dekadat në vijim, deri në rënien e ish-Jugosllavisë dhe më pastaj gjatë ndërtimit të shtetësisë së Kosovës, mendja paravajtëse dhe roli i të cilit nuk mungoi asnjëherë.

Pikëpamjet e profesor Rexhep Qosjes për Albanologjinë (4)

Duke qenë historian i letërsisë, në të vërtetë bartës i arritjeve të rëndësishme të kohës në fushë të kësaj dijeje, sado jo në ato përmasa që do t’i arrijë më vonë, Profesor Qosja konceptet për studimin e letërsisë shqipe në projektin e tij i kishte lënë të fundit.

Në fushën e studimit të letërsisë shqipe, ndërkaq, është e nevojshme të vazhdojmë punën rreth mbledhjes së të dhënave dhe të shkrimeve të shkrimtarëve shqiptarë, -po jo vetëm – nga trualli i Kosovës dhe rreth ngritjes sa më komplete të arkivit të krijuesve të traditës dhe të kohës sonë. Në këtë drejtim është e nevojshme të hartohet leksikoni i shkrimtarëve që, në mungesë të enciklopedive shqiptare, do të plotësonte kërkesat e përditshme për informata letrare. Krahas kësaj pune duhet të studiohen: poetika e shkrimtarëve të veçantë; evolucioni tematik; evolucioni stilistik; zhanret dhe tipat letrare; evolucioni i ritmit në poezinë shqipe; formacionet stilistike në diakroni dhe në sinkroni; çështjet metodologjike dhe praktike të periodizimit; marrëdhëniet e letërsisë shqipe me letërsinë evropiane sipas periudhave letrare. Në mënyrë të veçantë është e nevojshme të ndiqet struktura e rrjedhave të letërsisë së sotme shqipe dhe të hetohen prirjet e saj karakteristike. Me këto studime të veçanta problemore dhe historike letrare do të duhej të përgatitej hartimi i historisë së letërsisë shqipe, në bazat e poetikës strukturale historike”.

Profesor Qosja gjatë kësaj kohe do të ideojë projektin e madh të Historisë së letërsisë shqipe (Romantizmi I, II, III), i cili për nga rëndësia e trajtimit dhe e sqarimit teorik të disa problematikave të procesit historiko-letrare në të, mbetet ende një nga nevojat e rikonceptimit të përgjithshëm të Historisë së letërsisë shqiptare sot. Në fushë të interpretimit, tipologjizimit, teoritizimit dhe vlerësimit të procesit letrar shqiptar, në fushë të mendimit largvajtës historik, Rexhep Qosja është i njohur për sintezat e mëdha shkencore në fushë të historisë së letërsisë e të mendimit teoriko-letrar të kësaj dijeje. Studimet e para të kësaj natyre dalin që në veprën e parë Episode letrare (1987), por zënë vend të theksuar në vëllimet Dialogë me shkrimtarët (1968) dhe Kontinuitete (1972) dhe identifikojnë historianin e letërsisë me monografinë Asdreni – jeta dhe vepra e tij (1972), për të vazhduar me vepra të tjera të kësaj natyre gjatë një jete të tërë: Shkrimtarë dhe periudha (1975), Prej tipologjisë deri te periodizimi (1979), Nocione të reja albanologjike (1983), Historia e letërsisë shqipe I-III (1984/1986), Porosia e madhe (1986), Tri mënyra të shkrimit shqip (2004), Semantika e ndryshimeve historiko-letrare (2009), si dhe vepra të tjera, në të cilat ku më pak e ku më shumë ka trajtuar autorë, vepra dhe periudha historiko-letrare.

Me këto vepra dhe me të tjera të kësaj natyre, ai e ka bërë për herë të parë sintezën e madhe të historisë së popullit shqiptar, të letërsisë dhe të kulturës së tij, e kjo do të thotë të albanologjisë, në kuptimin e plotë të fjalës, pa ndarje kufijsh politikë, kulturorë dhe historikë, duke i parë ata si një të tërë me zhvillimet historike të Evropës dhe si një etni sociokulturore, etnopsikologjike, politike e gjuhësore në zhvillimin e qytetërimit të tyre. Në këtë rrjedhë, veprën e tij për më shumë se gjysmë shekulli e ka shquar koncepti antidogmatik dhe qasja moderne e hulumtimit dhe studimit. Në veprat me karakter monografik dhe në ato me studime të veçanta Profesor Qosja ka realizuar si në asnjë fushë tjetër të albanologjisë prirjet moderne të studimit të letërsisë shqipe, ka identifikuar metodat më bashkëkohore të studimit të saj, ka bërë periodizimin e saj sipas teorive moderne me të cilat janë bërë periodizimet e letërsive fqinje dhe europiane, ka parë elementet e përbashkëta, ndikimet dhe dallimet e letërsisë shqipe me atë europiane, rrjedhat historike të zhvillimit të saj, si dhe ka standardizuar një varg nocionesh, termash e neologjizmash për studimin e saj.

Duke e konceptuar, përkatësisht projektuar historinë e letërsisë shqipe dhe duke iu qasur asaj në diakroni e sinkroni, ai ka mundur të studiojë njërën prej periudhave më homogjene të letërsisë shqipe dhe rrafshet e saj, të cilat ai i identifikon si: struktura e erudicionit letrar, shkencor dhe filozofik; struktura e pikëpamjeve për gjuhën dhe për përdorimin e saj; struktura e miteve që krijojnë shkrimtarët e kësaj periudhe dhe e topikës që sjell përsëritja e temave, e mendimeve dhe e ndjenjave të njëjta; struktura e aspekteve ligjërimore; struktura figurative, metrike dhe ritmike e vargut dhe tipologjia e tij; struktura tipologjike e gjinive, e llojeve dhe e formave të poezisë lirike, të poezisë liriko-epike, të poezisë epike, të prozës, të prozës letraro-shkencore dhe të dramës. Në të vërtetë, duke u marrë me strukturën hapësinore të romantizmit,ai merret me tema që në shikim të parë kanë karakter historik e kulturor, si atdheu dhe kolonitë, kolonia e arbëreshëve të Italisë, kolonia e Stambollit, atdheu, çintegrimi i romantizmit etj.; duke u marrë me shtrirjen kohore të romantizmit, ai merret me disa prej përbërësve historikë, periodizues e kulturorë të tij, si: dy etapa të romantizmit, iluminizmi kombëtar, faktorët ndarës dhe faktorët bashkues, faktori dialektor gjuhësor, faktori fetar, faktori kryesor bashkues, letërsia dhe opinioni, kultura kombëtare, struktura kohore dhe qenia estetike etj.; duke studiuar veçoritë e strukturës gjuhësore të romantizmit ai merret në mënyrë të veçantë me traditën dhe shumëgjuhësinë e teksteve të shkrimtarëve të kësaj periudhe, shkaqet e shumëgjuhësisë romantike (italiane, greke, turke, franceze etj.) dhe tejkalimin e saj; duke vlerësuar erudicionin letrar, filozofik dhe shkencor të shkrimtarëve të letërsisë së romantizimit shqiptar ai ka bërë tipologjinë e strukturës sinkronike dhe diakronike të këtij erudicionit, nga interesimet e tyre për letërsitë antike greke dhe romake, deri te evropeizimi i saj.

Duke bërë sintezën e madhe të historisë së letërsisë në rrafshin diakronik e sinkronik Profesor Qosja ka bërë të mundur edhe pamjen e përbërësve të letërsisë popullore brenda saj, nga romantizmi dhe konteksti folklorik e historik deri te tejkalimi i ndjeshmërisë dhe i modeleve folklorike, ndërsa duke e parë rolin e gjuhës në jetën mendore dhe letrare në këtë periudhë ai ka diskutuar disa nga vlerat historike, stilistike dhe ndjenjore të filozofisë së saj, si dhe përpjekjet e shkrimtarëve të kësaj periudhe për pastërtinë e gjuhës prej barbarizmave dhe krijimin e neologjizmave etj. Më parë se sa të merrej me poetikën e veprës së shkrimtarëve të romantizmit, duke e bërë tipologjinë e saj veç e veç, Profesor Qosja ka sjellë një pamje sintetike të miteve romantike, brenda të cilit janë përmbledhur veçoritë materiale e shpirtërore të popullit shqiptar, kujtesa historike, historia e letrarizuar, mitet për gjuhën etj., deri tek çintegrimi i tyre, si kusht për të kaluar në periudhën e realizimit.

Do të duhet shumë kohë që Historia e letërsisë shqipe në përgjithësi dhe periudha e romantizmit në veçanti, të ketë një sintezë të kësaj natyre, brenda së cilës të jetë bërë tipologjia e veçorive teorike, stilistike e letrare e krijimtarisë së romantikëve shqiptarë, si: tipologjia e lirikës dhe përbërësit e saj, tipologjia e liriko-epikës dhe e epikës, tipologjia e prozës, e prozës letrare-shkencore dhe e dramës, trajtat e ligjërimit, struktura e figurave, struktura rrokjesore dhe ritmike e vargut, romantizmi shqiptar dhe romantizmi evropian etj.

Duke shkruar për veçoritë historike të krijimtarisë letrare të periudhës së romantizmit Profesor Qosja ka shkruar në mënyrë të veçantë për disa aspekte teorike, gjuhësore, letrare dhe estetike të saj, sikur janë: poezia atdhetare, poezia e dashurisë, poezia meditative, tingëllima, odja, himni, marshi, elegjia, vajtimi, satira, poema lirike, kënga epike, epopeja në prozë, proza e vonuar, romani, historia e letrarizuar, tregimi, fejtoni, aforizmi dhe aforizmi i poetizuar, kritika letrare, polemika, jetëshkrimet dhe memoaret, tipat e dramës, teatri, thënia gjuhësore dhe lexuesit e saj, parimi retorik i stilit, ligjërimi vlerësues, ligjërimi, etosi dhe patosi, ligjërimi dhe stilet funksionale, figurat dhe formacioni stilistik, personifikimi dhe strukturat emocionuese të vargut, krahasimi, pozitat e krahasimit në strukturën e vargut, rolin e krahasimit në strukturën e vjershës, epitetin, strukturën patetike dhe retorike të figurave romantike, strukturat mbizotëruese rrokjesore dhe ritmike, ritmet e strukturave të shkurtra rrokjesore, ritmet e strukturave të mesme rrokjesore, ritmet e strukturave të gjata rrokjesore, strukturat rrokjesore dhe ritmet e mangëta, strukturat ritmike dhe kuptimet e vargut, strukturat ritmike dhe rrjedhimet gjuhësore, konteksti horizontal europian i romantizmit shqiptar, konteksti vertikal europian i romantizmit shqiptar etj.

E parë në kontekstin historik dhe kulturor e shkencor të kohës, Historia e letërsisë shqipe, profesor Qosjes i ka dhënë dimensionin e studiuesit të përmasave kombëtare dhe më gjerë. Në përmasa kombëtare i ka dhënë vendin e idhullit, në të cilin janë bashkuar kombëtarja dhe evropiania, më parë se sa këtë epitet ta merrte pak vite më vonë kur në mënyrë të veçantë u bë përfaqësues i popullit të tij në ringritjen historike: çlirimtare në Kosovë dhe demokratike në Shqipëri. Sigurisht kjo është edhe arsyeja pse në këtë ecje, në këtë rrugëtim historik, profesor Qosja me jetën dhe me veprën nuk e përfaqësoi vetëm idhullin e shqiptarizmës: Naim Frashërin, po sintezën e madhe të kësaj periudhe të lavdishme historike, – romantizmin. Kjo, sigurisht është edhe arsyeja kuptimore, pse vepra e tij shkencore, letrare dhe politike e ka udhëhequr kalimin e popullit shqiptar në kapërcyell të shekullit XXI.

Në mbrojtje të albanologjisë

Gjatë viteve të tij shkencore dhe intelektuale profesor Rexhep Qosja është shquar në mënyrë të veçantë me përpjekjet e tij integruese në fushë të mendimit shkencor, si dhe për etikën e fjalës e të mendimit në kulturën shqiptare, në kohën kur ajo ndalohej për shkaqe politike, ideologjike dhe ‘parimore’. Krijues, që nuk e ka pranuar dogmatizmin dhe folklorizmin, profesor Qosja me kohë është çliruar prej fjalësit ideologjik dhe fjalësit krahinor, por duke qenë krijues me njohje të gjerë të traditës kombëtare dhe trashëgimisë letrare të përbotshme, ai ka ditur t’i bëjë të përdorshme vlerat historike dhe mitike nacionale si vlera estetike universale.

Pas demonstratave të vitit 1981, ai u bë pjesë e lëvizjes së madhe studentore dhe kombëtare në mbrojtjen politike, fizike dhe qytetare të popullit shqiptar në Kosovë nga gjenocidi i politikës së Beogradit, duke u bërë edhe bardi moral e intelektual i saj. Në këtë periudhë, me fjalën e tij në Kongresin e Lidhjes së Shkrimtarëve të Jugosllavisë në Novi Sad, ai përfundimisht e ka bërë dejugosllavizimin e mendimit shqiptar.

Po në këtë periudhë atij i takoi të mbronte jo vetëm lirinë e popullit të tij, po edhe disa prej përbërësve etnikë, historikë e gjuhësorë të popullit shqiptar. Në mënyrë të veçantë mbrojti albanologjinë si koncept, si dije, si kulturë dhe si vlerë institucionale shqiptare.

Kush nuk i kujton sot tekstet e tij, intervistat, polemikat, studimet dhe protestat e tij në shtypin jugosllav për shqiptarët dhe pozitën e tij në ish-Jugosllavi, ku albanologjia zinte gjithashtu vendin e veçantë. Kush nuk i kujton sot analizat dhe polemikat e tij, në mbrojtje të albanologjisë dhe të institucioneve të saj, si ai: Akademik apo censor, në mbrojtje të Fjalorit të gjuhës shqipe, (1985); esenë Atentate mbi kulturën, në mbrojtje të trashëgimisë etno-historike e kulturore të shqiptarëve në Maqedoni (1987); përgjigjen Fjala është, vërtet, për lirinë, albanologjinë dhe Shqipërinë, tekst i dërguar në gazetën e Beogradit Borba (1987) si përgjigje në reagimet që në këtë gazetë ishin botuar në lidhje me intervistën Liria që s’e kemi të botuar në gazetën sllovene Delo (1987); esenë Ambasadori pa vullnet të mirë, tekst i dërguar gazetës Borba (1988), si përgjigje në fejtonin e ambasadorit jugosllav në Tiranë Arsa Millatoviqit, Si i njohin shqiptarët; reagimin Albanizmi apo albanofobia, përgjigje në artikullin e Shoqatës së arsimtarëve universitarë dhe punonjësve të tjerë shkencorë të Serbisë dhe Shoqatës Shkencore të Serbisë, në të cilin veç tjerash Profesor Qosja ankohej për mungesën e bashkëpunimit me studiuesit dhe institucionet në Shqipëri; intervistën E drejta historike dhe e drejta etnike, për gazetën Delo (1989) etj. Të gjitha këto u botuan të përmbledhura në librin Fati i pambrojtur, në kroatishte, në mesin e të cilave pastaj edhe studimi Dobrica Qosiqi dhe çështja shqiptare (1989). Nuk e dimë a është e domosdoshme të theksohet se të mbroje albanologjinë në vitet ‘80 në Kosovë, ishte sikur të mbroje gjuhën shqipe në fund të shekullit XIX.

Në vitet ’90, kur zëra të caktuar filluan të shquajnë karakterin krahinor (të kulturës shqiptare), dialektor (të gjuhës shqipe) dhe përdallues (të religjionit të shqiptarëve), duke e shquar njërin më shumë se tjetrin dhe madje njërin kundër tjetrit, Rexhep Qosja mbrojti me guximin e tij intelektual pasurinë universale të qytetërimit shqiptar, pa dalluar prejardhjen Perëndimore, Lindore a Bizantine të tij. Dhe e bëri këtë edhe në një periudhë tjetër po kaq dramatike në jetën tonë. Situata të tilla për fat të keq në jetën tonë u përsëritën edhe më vonë, kur rrethana të reja u shfaqen jo vetëm në shoqërinë shqiptare në Shqipëri po edhe në shoqërinë shqiptare në Kosovë.

Në fillim të shekullit XXI kur shoqëria shqiptare po përpiqej ta kalonte rubikonin e tranzicionit demokratik në Shqipëri, dhe ndërtimin e institucioneve shtetërore në Kosovë, u shfaqen mjaft zëra, të cilët shquanin të ashtuquajturin identitet kosovar dhe të ashtuquajturën gjuhë kosovare, duke e kushtëzuar madje edhe mbivendosjen e një shtrese krishterimi në identitetin kosovar, si kusht për t’u identifikuar me përmbajtjen qytetëruese evropiane. Dhe zërat shfaqeshin në një kohë që hapësira e Kosovës ishte vetëm një hapësirë gjeografike e dizajnuar nga strukturat shtetërore jugosllave, që në kushte të reja të zhvillimeve ndërkombëtare po merrte konturat e një shteti të ri, ndërsa etnonimi përkatësisht etimologjia e emrit kosovar në kontekstin historik ishte vetëm një fjalë e prejardhur nga sllavishtja dhe e shtrirë andej në hapësirën sllave të Evropës Qendrore dhe Lindore.

Në këto rrethana të reja, kur inteligjencia në Kosovë dhe përgjithësisht në gjithë hapësirën shqiptare merrej me probleme të karakterit partiak, klanor dhe personal, Profesor Qosja botoi traktatin Ideologjia e shpërbërjes, me të cilin atakoi jo thjesht individë a grupe të caktuara të interesit, po një dimension shumë shqetësues që rrezikonte të merrte përmasa historike në jetën e popullit shqiptar.

Në këtë rrjedhë veprat e tij, që më parë se letrare, kritike, polemizuese, dokumentare, historike, historiko-letrare, teorike etj., do të mund të quheshin me një emër të përbashkët: albanologjike, shquhen për gjuhën e jashtëzakonshme dhe prurjet e tyre, jo vetëm të natyrës fonetike e fjalëformuese, por edhe sintaksore e stilistike, një arritje kjo rrallë e shënuar në letrat shqipe. Ata që kanë lexuar projektet e tij gjithëkombëtare për institucionet albanologjike dhe projektet nacionale për të cilat duhet të punonin në fund të viteve ’60; ata që kanë lexuar konceptet e tij për gjuhën letrare në fillim të vitit ’70; ata që kanë lexuar vlerësimet e tij për shqipen standarde dhe terminologjinë shkencore në studimet kritike dhe historiko-letrare të viteve ’80; në të vërtetë ata që e kanë lexuar veprën e tij letrare, publicistike, historike, politike, historiko-letrare dhe polemike, nuk e kanë vështirë të kuptojnë pse ai e shquan kaq shumë rëndësinë dhe pasurinë e gjuhës shqipe, si dhe dimensionin përbashkues të saj në jetën e popullit shqiptar. Për më tej, ata që e kanë lexuar dhe shijuar me kujdes pasurinë leksikore dhe kuptimore të fjalësit të tij, nuk e kanë të vështirë të shohin se pasuria e gjuhës shqipe nuk vjen vetëm prej një dialekti a një dialekti tjetër, por edhe prej dhuntisë së krijuesit për të gjurmuar dhe pasuruar gjuhën e tij me fjalë, nocione, terma, neologjizma apo togfjalësha të rinj.

Për të gjitha këto arsye dhe shumë të tjera që nuk patëm mundësi t’i theksonim këtu, mund të themi se Profesor Rexhep Qosja më shumë se historian i letërsisë është albanolog në kuptimin e plotë të fjalës!
(Marre nga Epoka e Re)