(kliko linkun, për të lexuar pjesën e parë)
Shkruan: Isuf Bytyçi
pjesa e dytë
MBI HERMETIZMIN
Në poezinë shqipe në vitet ‘70 u shfaq fenomeni i hermetizmit, i cili kishte dallim të madh me shfaqjen e këtij fenomeni në letërsinë europiane. Këtë fenomen, që në fillim, profesor Qosja me të drejtë e trajtoi dhe e vlerësoi si diçka që hyri nga jashtë në poezinë tonë dhe jo si inkuadrim të tij të natyrshëm në këtë poezi. Ndërsa në poezinë europiane hermetizmi shënjon një stad të kësaj poezie, në këtë kohë në letërsinë shqipe më tepër shënjonte ndikimet e jashtme të paasimiluara, sesa një vetëdije krijuese.
Kur jemi te dukuria e hermetizmit, duhet përmendur se kjo dukuri u dënua edhe nga kritika e realizmit socialist, e cila synonte të shpjegonte anën sociologjike të fenomenit, ndërsa Rexhep Qosja hynte drejtpërdrejt në problemet letrare, në problemet e artit, si të tillë. Kështu, në artikullin për vëllimin poetik të Musa Ramadanit, “Mëkatet e Adamit”, me titull “Artikulim poetik”, vëren disproporcionin mes asaj çka synojnë poetët tanë në atë kohë dhe rezultateve, të cilat arrijnë me këtë rast. Në poezinë e tij “…nuk mund të vërehen gjurmët e figuracionit të njohur alogjik të surealizmit. Vargun e tij e bën hermetik jo figura, jo aq pesha meditative e tij, sesa përpjekja e selitur që të jetë doemos hermetike, me paradokse abstrakte filozofike, me çka në të vërtetë komprometohet kuptimisht poezia e përmbledhjes “Mëkatet e Adamit” (24. R. Q. “Panteoni i rralluar”, f. 92-93).
Për dukurinë e hermetizmit në poezinë e sotme shqipe kritiku shfaq mendimin e tij edhe në botimin “Antologjia e lirikës shqipe”. Edhe këtu ai shprehet se kjo dukuri në poezinë shqipe nuk është diçka e natyrshme, por diçka që hyn si ndikim i paasimiluar nga jashtë: “Prej kësaj poezie, e cila efektin e vet më të madh e mbështet në organizimin gjuhësor të vargut, ata mbërrijnë të kapin kryesisht idetë, të cilat në rastet më të shpeshta s’i kanë mjaft të qarta, për shkak të karakterit të tyre metafizik, e jo edhe mënyrën e organizimit gjuhësor dhe muzikor të vargjeve. Jo aq rrallë, ndikime të tilla të paasimiluara si duhet dhe sa duhet, sjellin atë hermetizmin e plotë të një pjese të lirikës sonë, që s’ka asgjë të përbashkët me hermetizmin e poetëve, prej të cilëve janë ndikuar, sidomos të atyre poetëve të mëdhenj europianë, që prej simbolizmit e këndej fshehin një nëntekst të pasur, brenda strukturës së ndërlikuar të vargut të tyre.” (25. R. Q. “Antologjia e lirikës shqipe”, f. XL).
Hermetizmi në ato vite ishte më tepër shenjë e papjekurisë poetike sesa vlerë e poezisë. Kjo dukuri shfaqet në letërsitë e ngritura dhe është shprehje e lëvizjes së poezisë nga sferat e njohura në të panjohurat, si pakënaqësi ndaj stadit ekzistues të saj.
***
Më gjerësisht, kritiku u ndal në vështrimet për poezinë e Enver Gjerqekut, (26. R. Q. “Dialogë me shkrimtarët”, f. 251-287) pastaj në krijimtarinë e Din Mehmetit (27. R. Q. “Shkrimtarë dhe periudha”, f. 343-369) dhe në krijimtarinë e Rrahman Dedajt (28. R. Q. “Nocione të reja albanologjike”, f. 152-191).
Në vështrimin eseistik për E. Gjerqekun, “Enver Gjerqeku (1928)”, profesori e shtjellon gjerësisht mendimin e tij për tri përmbledhjet e para poetike të tij. Në këtë shkrim ai përcjell hap pas hapi verbin poetik të Gjerqekut, ndalet në pikat qenësore të krijimtarisë së tij. Veçoritë e kësaj krijimtarie, si melankolia, subjektivizmi i theksuar dhe notat e dhimbjes, me të cilat ngjyrosej verbi i këtij poeti në vëllimet e para, më vonë i ruan në masë më të vogël këto veçori dhe do të shkojë duke e stabilizuar shprehjen poetike me një ndjeshmëri, e cila i afrohet shprehjes moderne. Më tej, Rexhep Qosja do të kërkojë në këtë poezi veçori dhe prirje të reja, siç është rruga ekzistenciale, të cilën e ndjek subjekti lirik i Gjerqekut, poezia reflektive dhe simboliste, domethënia metaforiko-simbolike, metamorfozat poetike, relacionet simbolike, toni ironik etj., që shënjojnë prirjen dhe ndjeshmërinë moderne në poezi. Në përmbledhjen e fundit, “Blerimi i vonuem”, edhe pse kritiku sheh një ngritje cilësore, shprehet: “Poezia e Gjerqekut nuk është liruar ende nga elementet e retorikës dhe të romantizmit”. (29. R. Qosja “Dialogë me shkrimtarët”, f. 284). Në këtë shkrim, ai flet edhe për formën e vargut, vargun e lirë dhe atë të lidhur, për keqpërdorimin e vargut të lirë dhe kthimin e interesimit të Gjerqekut për vargun e lidhur, konkretisht për sonetin.
Qysh në këtë shkrim, Rexhep Qosja flet për hermetizmin, që është shprehje më tepër i ndikimit të jashtëm në letërsinë shqipe, sesa si një vlerë e saj. Në poezinë e Gjerqekut, ai heton një “hermetizëm të butë”, që shënjon një rrugë të mesme në këtë drejtim: as qartësi gjer në fund, as varg të mbyllur nga lexuesi.
Në fund, mund të themi lirisht se ky shkrim dhe shkrimet të tjera që gjenden në këtë libër, me gjithë të metat që ka, e paralajmëron kritikun e ardhshëm, i cili me kompetencë do të shprehet për fenomenin e quajtur letërsi si në planin historik, ashtu edhe në atë bashkëkohor.
Në vështrimin për poezinë e Din Mehmetit, në librin “Shkrimtarë dhe periudha” shihet një ngritje cilësore në kritikën e Rexhep Qosjes, një stabilizim dhe një konçizitet i shprehjes. Në këtë vështrim ai shkruan për pesë vëllimet e Din Mehmetit, të shkruara gjer në atë kohë: për përmbledhjet: “Në krahët e shkrepave”, “Rini diellore”, “Dridhjet e dritës”, “Heshtja e kullës” dhe “Ora”.
Sikurse në përmbledhjet e para të E. Gjerqekut, ashtu edhe në përmbledhjet e para të Din Mehmetit, kritiku has të metat foshnjore, që i përcollën këto poezi në fillimet e tyre. Një nga të metat e saj në fillimet e saj ishte entuziazmi që e shoqëronte atë, pastaj temat sentimentale, si fati i dikurshëm i gruas dhe fati i vuajtur i malësorit, po në të kaluarën, sepse në prezantim shoqëria demagogjike socialiste konsideronte se i kishte zgjidhur problemet, si të gruas ashtu edhe të fshatarësisë së varfër. Në shprehje këtë poezi e shoqëronte patetika emocionale dhe retorika e shprehjes Pastaj, si e metë e kësaj poezie në fillimet e saj ishte edhe një lloj sentimentalizmi, që depërtonte në poezinë e sotme nga një pjesë e poezisë tradicionale, që zinte vend jo vetëm në poezinë e Din Mehmetit. Keqpërdorimi i vargut të lirë është një e metë tjetër e kësaj poezie, e cila këtu shënjohet si prozaizëm në poezi. (30. R. Q. “Shkrimtarë dhe periudha”, f. 359). Këtë të metë profesor Qosja e emërton edhe me nocionin “vjershë narrative” dhe, sipas tij, artificialiteti është ai që e dëmton këtë poezi. Nga kjo, si rrjedhojë, do të kemi vargje të rënduara, të dhunuara dhe artificiale. Formulimi aforistik dhe paradoksal i mendimeve në vargje, si dhe zhurnalizimi poetik e dëmtojnë këtë poezi.
“Vlerat në poezinë e Din Mehmetit janë ato që i ngadhënjejnë të metat.” Ndër shenjat e para të këtij ngadhënjimi, sipas kritikut, është harmonia dhe balancimi mes imagjinatës poetike dhe ndjenjave të krijuesit (31. Po aty, f. 358), pastaj ndjenja brenda strukturës ritmike dhe figurative të vargut (32. Po aty, f. 360), në asociacionet që degëzohen brenda metaforave (33. Po aty, f. 360). Në vazhdim, Rexhep Qosja shtjellon dallimin mes poezisë tradicionale dhe asaj moderne. Pasi analizon shenjat e tradicionales në poezinë e sotme shqipe, metaforën e shënjon si bazën e poezisë moderne. Sipas tij, poezia moderne është e bazuar te metaforat dhe asociacionet që rrjedhin prej tyre. (34. Po aty, f. 360). Metaforizmi i gjuhës poetike (35. Po aty, f. 363) shënjon ngritjen cilësore të poezisë së sotme shqipe; shënjon modernitetin e tij. Si një nga vlerat e poezisë së sotme shqipe, po ashtu edhe të poezisë së Din Mehmetit, R. Qosja shënjon kontinuitetin e tyre me poezinë e traditës. Për të qenë me të vërtetë, poezia duhet ta ruajë kontinuitetin me traditën, por edhe ta tejkalojë atë.
Më poshtë, profesor Qosja shkruan për tragjiken ekzistenciale, që has në fatin e subjektit lirik, për unazat e metaforave (36. Po aty, f. 361), që e shoqërojnë shprehjen poetike të Din Mehmetit, për shprehjet e qëlluara simbolike, krijimin e simboleve nga përsëritja e metaforave dhe për simbolet e pavarura. Kthimi i poezisë në figurë, identifikimi i saj me metaforën, janë shkalla më e lartë e shprehjes figurative në poezinë e sotme shqipe. Si shenjë e modernes në këtë poezi është edhe dendësia metaforike dhe domethënia simbolike e vargut (37. Po aty, f. 345). Përveç shprehjes simbolike, në poezinë e Din Mehmetit, hasim edhe në numrin simbolik, që e rivitalizon nga krijimtaria popullore. Në këtë poezi, ai përcjell shtegtimin e subjektit lirik midis vetëdijes mitologjike dhe shprehjes moderne poetike (38. Po aty, f. 359).
Ashtu siç bënte dallimin mes tradicionales dhe modernes, në vështrimin për E. Gjerqekun, kurse në vështrimin për D. Mehmetin ai bën dallimin mes lirikës subjektive dhe të lirikës objektive.
Angazhimi i D. Mehmetit emërtohet si angazhim universal, megjithëse në atë kohë në rend të ditës ishte angazhimi klasor.
Ndërsa, në lidhje me krijimtarinë e Rrahman Dedajt, profesor Qosja shkroi një vështrim të gjatë me titull “Poetika e risemantizimit”, (39. R. Qosja, “Nocione të reja albanologjike”, f. 152-188), në të cilën ai analizon gjerësisht vëllimet e këtij krijuesi, prej të parit “Me sy kange”, të botuar në vitin 1962 e gjer tek i katërti “Etja”, të botuar në vitin 1973, dhe i pesti “Gjërat që s’preken”, të botuar në vitin 1980.
Këtë vështrim e fillon me arritjet e teorisë së receptimit, e cila si kriter të vlerësimit të veprës letrare ka lexuar ose thënë më mirë pritjen e veprës nga lexuesi. Nocionet e përdorura nga R. Qosja, si “intensiteti i receptimit” ose “fati receptiv i veprave letrare” ose “studimi historik i receptimit”, në tekstin e parë me titull mjaft domethënës “Horizontet e pritjes”, për krijimtarinë e Rr. Dedajt hapin një horizont të ri të vlerësimit të veprës letrare te ne. Më tutje, profesor Qosja hyn në analizën e tekstit letrar, nga vepra e parë gjer tek e katërta, duke i analizuar evoluimet e krijimtarisë poetike të Dedajt.
Në disa faqe në vazhdim, kritiku shqyrton qëndrimin e poetit ndaj krijimtarisë dhe ndaj vargut. Margjinalizimi i letërsisë dhe i artit në botën bashkëkohore është një problem më vete. Për poetin, vargu është trashëgimtar i gëzimeve dhe i dhembjeve, i dyshimeve dhe i shpresave të tij. “Vargu poetik, sipas pikëpamjeve të tij, mund të jetë dëshmi e dramës intime të krijuesit të tij, duke qenë njëkohësisht, dëshmi e së kaluarës, e trashëgimisë, e historisë”. (41. Po aty, f. 159). Edhe qëndrimi ndaj krijimtarisë ndryshon nga vëllimi i parë dhe i dytë në të tretin e, sidomos, në të katërtin. Në vëllimin poetik “Etje” vargu na del me sintagmë të re, “varg kryeneç”. Në këtë kohë, vargu i tij nuk është më ai vargu transparent i përmbledhjeve të para, por është një varg më i rëndë, më kryeneç me formën dhe me figuracionin, më kryeneç me semantikën e tij. Kalimi i poetikës nga intimizimi në ironi shënjon kalimin në poetikën moderne, që përjetoi poezia shqipe në vitet ‘70, pjesë e së cilës është edhe poezia e Rrahman Dedajt.
Në pjesën në vazhdim, “Semantika e hapësirës”, kritiku shtjellon nocionin kohë në poezinë e Rr. Dedajt. Gjeografia e poezisë së këtij poeti plotësohet me lëvizjen imagjinative të subjektit lirik nëpër të. Hapësira këtu merr kuptim figurativ, duke marrë konturet konkrete të vendlindjes, por që rrezaton një kuptim më të gjerë, një kuptim më universal. Edhe këtu jep shenjat dalluese të poezisë së Dedajt. Këtu vendlindja nuk i jep poezisë ngjyra sentimentalizmi apo të një ndjeshmërie folklorike, por përkundrazi “poezia e Rr. Dedajt, ku e ku ngrihet në nivelin e mendimit modern poetik, mbi fatin e njeriut të asaj hapësire”. (42. Po aty, f. 165). Nuk është vështirë që të “zbulohet” se pas fatit të subjektit lirik fshihet fati i shqiptarit, të cilit ia caktojnë hapësirën të tjerët, në të kaluarën dhe në të sotmen.
Hapësirën e subjektit lirik e mbështjell koha, e cila është më e gjerë, sepse përfshin të kaluarën dhe të sotmen, kohën subjektive, pra atë të përjetuar subjektivisht nga ai: “Hapësira dhe koha janë dimensione objektive, që konkretisht e ndriçojnë qenien e tij”. (43. Po aty, f. 65). Rrezatimet semantike të hapësirës dhe të kohës janë të kushtëzuara ndërmjet tyre. Edhe këtu, Rexhep Qosja bën dallim mes nocionit të kohës, në poezinë e vëllimeve të para poetike të Dedajt dhe të atyre të mëvonshme. Në fillet e kësaj krijimtarie shquhej koha subjektivisht e përjetuar, ndërsa më vonë subjekti lirik e përsiat kohën përmes monumenteve të saj autentike e jo përmes kohës subjektive. Tani subjekti lirik i kësaj poezie “është një memorie e vërtetë mitologjike dhe historike”. (44. Po aty, f. 166). Koha objektivizohet përmes monumenteve të saj, sikundër janë: guri i lashtësisë, koka e Apolonit, Butrinti, fyelli, duvaku i nuses etj., por edhe përmes baladave, legjendave, përrallave etj.
Ndër simbolet, të cilat R. Qosja i analizon në krijimtarinë e Dedajt, janë simboli i gurit, i shiut, i erës dhe ai i urës. Përmes simbolit të gurit “koha merr trajtën e objektit material, kurse objekti material ruan trajtën e kohës…” (45. Po aty, f. 168). R. Qosja këtu bën dallimin mes kohës së subjektivizuar dhe të kohës së objektivizuar në poezinë e Rr. Dedajt, duke i dhënë përparësi kësaj të fundit: “Koha e objektivizuar është koha që flet më së miri. Me fjalë të tjera, koha e objektivizuar është koha më autentike, që mbulon objektivisht hapësirën e subjektit lirik…” (46. Po aty, f. 168). Koha në poezinë e Dedajt bëhet një dimension i manifestimit meditativ të subjektit lirik, por ky dimension dallon mjaft nga dimensioni i poezisë, e cila përherë ngelet në figurimin subjektiv të saj. Figura tjetër qendrore e Dedajt është Ura, e cila inkuadrohet lirshëm në mitologjinë poetike të tij: “Ura, që simbolizon idenë e kontinuitetit, bëhet ide kryesore, që inkuadrohet në mitologjinë poetike, duke u bërë një prej dimensioneve më të rëndësishme semantike të fakturës së poezisë së tij” (47. Po aty, f. 169). Në këto monumente të kulturës shpirtërore, siç janë Ura dhe Guri, R. Qosja sheh dimensionin metafizik të poezisë së tij.
Në pjesën “Struktura e mitologjisë poetike” shënjohet struktura e poezisë së Rr. Dedajt me mitologjinë, e cila në të njëjtën kohë është e lashtë dhe moderne. Miti dhe simboli, sikur në poezinë më të re të këtij poeti, shquhen dhe dalin në radhë të parë dhe kështu bëhen shënjues të poetikës së tij. Këto dy figura, mitike dhe simbolike, tani qendrore në krijimtarinë e tij, lidhen me hapësirën dhe kohën, dhe kështu “krijojnë një varësi të kuptimit poetik…” (48. Po aty, f. 171). Depërtimi në poetikën mitike bëhet jo vetëm përmes figurave, por edhe përmes numrave. Në vëllimin “Gjërat që s’preken”, poezitë e të cilit kanë numrin fiks të vargjeve 13, ky numër “bëhet, kështu indikator, çelës deshifrues i lindjes, respektivisht i botëkuptimit të tij” (49. Po aty, f. 172). Numrat, legjendat, baladat, mitet dhe simbolet sikundër janë: fjala, etja, lulja, emri, guri, balada, legjenda, përralla, ura, zjarri, uji, hëna, toka etj., krijojnë sistemin e simboleve, respektivisht, mitologjinë poetike.
Simbolet në këtë poezi ndahen në simbole konstante dhe jokonstante, ndërsa struktura simbolike e tij është dinamika dhe, për këtë shkak, numri i simboleve jokonstante është më i madh se ai i simboleve konstante. Më tej, poetika e Rr. Dedajt përkufizohet si poetikë e risemantizmit në pjesën në vazhdim të këtij vështrimi.
Shtimi i simboleve individuale, kontekstuale, por edhe shtresimi i ri semantik i simboleve konstante, tregon dinamikën strukturore të kësaj poezie, në sistemin simbolik të së cilës “simboli konstant dhe simboli kontekstual ndikojnë te njëri-tjetrin në drejtime të kundërta: në drejtim të universalizmit, respektivisht në drejtim të kontekstualizmit semantik dhe, rrjedhimisht, artistik” (50. Po aty, f. 175). Këtu analizohet simbolika e Kullës, e cila në kontekste të ndryshme rrezaton kuptime të reja, si p.sh.: në poezinë “Fëmija”, kulla simbolizon vetminë, izolimin, heshtjen e simbolit lirik; në poezinë tjetër “Ai i lagjes së fundit”, ajo bëhet simbol i objektit të kërcënuar prej izolimit të vet, ndërsa në poezinë “Letra e pestë”, kulla “përplotëson lektisjen e subjektit lirik për vendlindjen” (51. Po aty, f. 175-6). Në vazhdim, kritiku analizon simbolin e rrashtës, të unazës, simbolin e zogut, pastaj analizon poezitë, të cilat i quan antologjike, si te “Përralla për vashën”, “Përralla për nusen” dhe “Përralla për gruan”, të përmbledhjes “Etje”.
Në këto poezi shprehet më së miri poetika e risemantizimit, kur simbolet tradicionale konstante, siç janë: vasha, nusja dhe gruaja, kthehen në simbole kontekstuale: “Kështu, poezia e tij semantikisht intensifikohet deri në maksimum. Dhe kështu, një poezi e strukturës dinamike figurative bëhet poezi e strukturës polisemike” (52. Po aty, f. 182). Kuptimi i poezisë së Dedajt do të mbetet i pazbërthyer, nëse nuk hetohen elementet themelore të sistemit të tij simbolik, nëse nuk do të zbërthehet mitologjia e saj poetike. Çdo simbol, çdo mit mund të ketë kuptim, vetëm në kontekstin e caktuar të sistemit. Por figura është përcaktuesja e karakterit të strukturës së poezisë së tij. Poezia e Dedajt është poezi e hapur: “Duke e bazuar kështu thënien e vet në figurë, në të vërtetë duke i dhënë mundësi realizimi poetik të botës materiale, në njërën anë, kurse mitit dhe simbolit, që s’janë tjetër, përpos përfytyrim i konkretizuar i asaj bote materiale, në anën tjetër, Rr. Dedaj, në poezinë e tij, praktikisht, i jep mundësi botës të flasë vetë” (53. Po aty, f. 185).
Një tjetër problem që shtrohet në këtë vështrim është problemi i kontinuitetit, që e karakterizon krijimtarinë e Dedajt. Ky poet, me vetëdije, në poezinë e tij i inkuadroi figurat materiale dhe shpirtërore kombëtare, por mënyra se si u inkuadruan ato në strukturën e tekstit të tij është moderne.
Ky vështrim për poezinë e Rrahman Dedajt është kulmi i kritikës, është vështrim antologjik në kritikën shqiptare. Vijon….