Shkruan: Mustafë Krasniqi
Ku liria dhe errësira takohen
Më në fund ia dolëm. U ngjitëm përpjetë malit me gjysmë fryme. Baca i kishte kaluar të gjashtëdhjetat. Vite të vështira përballjeje me jetën e me vdekjen, me burrërinë e krenarinë, në luftë për ta mposhtur të keqen. Kishte sakrifikuar shumë për t’i dalë zot atdheut.
Ecnim pranë njëri-tjetrin, sikur nuk njiheshim. Heshtja na kishte pushtuar, si të na i kishte marrë rruga edhe fjalët. Frymëmarrja e thellë dhe flladi i malit na mbushnin mushkëritë, duke na dhënë forcë të ecnim më tej.
Kur arritëm në rrafshnaltën që kishim synuar, filluam të ecnim më ngadalë. Donim ta shijonim këtë bukurin të rrallë natyrore që Zoti kishte krijuar. Në atë copë rruge më erdhën në mendje mijëra gjëra, përfshirë edhe rrëfimet e bacës për jetën në burg dhe për vuajtjet e tij. Vendosa që gjatë këtyre shëtitjeve të përditshme të shkruaja për historinë e tij.
Theva heshtjen me shaka:
Bacë, sikur je betuar të mos flasësh…!
Ai buzëqeshi lehtë, por nuk foli. Vetëm pohoi me kokë kur i propozova të pushonim.
U ulëm mbi një trung lisi të prerë i vendosur mbi një gur. Baca nxori nga xhepi një pako Marlboro të bardhë, ndezi një cigare dhe nisi ta thithte me atë zakonin e tij që ka, nxirrte tymin nga goja dhe hunda njëherësh.
Aha… bëri ai, si i humbur në mendime. Pastaj belbëzoi diçka, sa mezi e kuptova:
Kohët po ikin shpejt, Tafo. tha me zë të mbytur. Je i ri ende, ke kohë për ta kuptuar jetën dhe rrugët që të presin.
Baco, a mos po të tremb pleqëria? – ia ktheva me gjysmë humori.
I buzëqeshur më shikoi e më tha:
Ke humor, Tafo. Nuk je nga ata djem që nuk e kuptojnë heshtjen, se hallet e njeriut janë të rënda… dhe kjo kohë pa kohë na del si lugat nate…
Lëri hallet, lum baca, kapu rrugës, të zbresim nga ana tjetër e malit! Nga këndej sikur po shpërthen flladi!
Do të ecim, do të ecim. Do të mësosh shumëçka, o Tafo djali, nga unë…
Vazhdonim të ecnim mes gjelbërimit, derisa arritëm buzë lumit Inn, në një qytet të Gjermanisë, sa uji i tij ma kujtonte Drinin plak dhe malet e vendlindjes. Në atë çast, një ofshamë e thellë i shpëtoi bacës. Lot iu mbushën sytë.
Burrat kështu nuk e kanë, i thashë edhe pse më dhimbte kur e shihja në këtë gjendje.
Uhaa! Sa qenkam lodhur… – tha.
Ec burri! Në këtë freski s’ka lodhje, ia ktheva.
O ndalu, ta ndezi një duhan, se mbarova, bre burrë!
Thirrja e tij më bëri të kuptoja se kishte një hall. Një hall që donte ta zbrazte, ta dëgjonin bjeshkët.
Po ndize, he burrë! Për burra është duhani, i thash.
Po shkon koha, po bëhet gjithnjë e më e largët. Duhani ia ndërpreu fjalën dhe pas një pauze të shkurtër nisi rrëfimin që ia digjte shpirtin:
Po ta them një të vërtetë, lum Tafa. E vërteta po frikëson shumë kë. Heshtja nuk ka të mirë, as për njerëzit, as për historinë.
Ne shqiptarët, në burgjet e Jugosllavisë së Titos, trajtoheshim më keq se robërit e luftës. Vetëm për faktin se ishim shqiptarë. Torturat, sharjet, fyerjet… ato ishin plagët tona. Jo, nuk flas për vuajtjet e mia. Ato i ndanim të gjithë, bashkëvuajtësit e mi.
Ai mori frymë thellë. Rrudhat e ballit, sytë e lagur dhe flokët e thinjur të tundur nga era flisnin më shumë se fjalët. Pastaj, me një buzëqeshje të hidhur, hodhi përtokë bishtin e cigares dhe e shkeli fort.
Kështu e ka koha, ore lum Tafa! – tha me një zë të përmbytës.
Unë, e shikova i prekur:
Ndoshta koha të ka revoltuar më shumë se dhimbja, bacë. Më shumë se torturat … më shumë se humbja e shokëve.
Ai qeshi lehtë:
Sikur po mi thua për bejte, a po për të më ngacmuar? më tha me gjysmë buzëqeshje.
Si të duash merri, lum baca. Por e di që ajo që ju dhemb më shumë është urrejtja që na ndiqte vetëm pse ishim shqiptar.
Ai uli kokën dhe murmuriti diçka:
Po… kohë e ikur dhe e harruar, lum Tafa.
Në sytë e tij lexohej historia e një brezi të tërë. Një histori e mbushur me vuajtje, por edhe me qëndresë e krenari. E kuptova se gjithçka që ai më tregonte nuk ishte thjesht kujtesa e një burri të lodhur, por amaneti i një dëshmitari të gjallë.
Fytyra e tij e rrudhur ishte mbushur me dhimbje e krenari. Dëshironte ta rrëfente hallin e shokëve, që ajo të mbetej në kujtesën e brezave. Të dinin për tragjedinë e asaj kohe, që kishte ndodhur nëpër burgjet jugosllave. Vet kishte qenë dëshmitar, pjesëmarrës në ato përleshje që ndodhën në burgun e Nishit.
Nuk duhet heshtur, i thashë. Po të duash të heshtësh, fytyra jote nuk hesht. Shpirti yt nuk të lë rehat. Ju i prini idealeve, e idealet nuk rrinë mbyllur, një ditë shpërthejnë si vullkan.
S’është kot që je zbardhur, o lumë baca. Për horra dhe për harresë mos u shqetëso…!
Bacë Bardhoku kishte harruar që isha me të bashkudhtar. Ecte e ecte, pa ndalur. Rrugën thua se e kishte të gdhendur në kujtesë, sikur çdo gur e njihte për emër. Meqë isha me të dhe i zhytur në rrëfimet e tij, nuk arrija ta ndiqja në hap.
Pas një copë rrugë, e thirra:
O lum baca, ndalu pak o burrë! Shumë je lëshuar në hapa, diku 120 në orë, s’po të zë dot!
Qeshi me një të qeshur të dhimbshme dhe m’u kthye nga unë:
A po i thua vetes i ri, more Tafo? Hajde, ec-ec!
U ndal dhe më priti me një buzëqeshje që dukej sikur donte të thoshte: Shikoje rininë tonë! Kur u gjenda krah për krah me të, rifillova aty ku e kisha lënë:
Ju keni kaluar vite nëpër burgjet famëkqija të Jugosllavisë së Titos. A mendoni ndonjëherë të pendoheni, bacë, kur shihni se si ka përfunduar kjo liri për të cilën u burgosët?
Ai më dëgjoi me vëmendje, pastaj mori një frymë të thellë dhe më në fund tha:
Heu, që ma nxore gjuhën! Koha është ajo që ka qenë, por ndërrimi i saj ka kaluar të dyzetat. Gjurmët janë humbur dhe askush s’është kujdesur t’i gjejë. Po të kishin ndodhur këto gjëra diku tjetër, do të ishin gdhendur në përmendore lavdia. Te ne ndodhin çudirat. Sot nuk e di më kush është atdhetari e kush tradhtari, sepse sot gjithçka e drejton dredhia e leku.
Po, ore Tafo, edhe po të kisha edhe njëqind jetë, për Shqipërinë do t’i falja të gjitha.
Politikanët vijnë e ikin. Atdheu mbetet, aty ku e kemi gjetur dhe ku do ta lëmë.
Sa duket, bacë, burgu të paska trimëruar, përveç se t’i ka zbardhur flokët!
Kam pasur shpirt që moti, shpirt shqiptari! E sa për vitet e rininë që m’i ka marrë burgu, nuk më dhimbsen fare. Idealit për Shqipërinë s’mund t’ia bëjë askush asgjë, as burgu e as Serbia. Askush, Tafo, askush!
Ore baco, jeta nuk është më e gjatë se një dhjetëdegatsh. A nuk ka ardhur koha ta rehatosh këtë shpirt, pas burgjeve, pas luftës, e pas kësaj gjysmë lirie? Edhe sot, me të njëjtin ideal, për Shqipërinë…!
Tafo, ky është shpirti ynë. Pa të nuk jetohet. S’ ka lezet jeta pa të.
Po, lum baca, a vetëm e jotja është Shqipëria?!
Të thashë, Tafo, ti ke një psikologji të ngjeshur. Prej pleshtit kërkon të nxjerrësh dhjamë. Po dil aty ku do të dalësh, e mos m’u sill rrotull, kështu po më çmend!
E në burgun e Nishit, keni qenë?
Po, edhe atje. E ku, dreqi ta hajë, nuk kemi qenë?!
Më duket se është shumë e rëndë kjo kthesë në kujtime, por ndoshta, pa dashje, po të rikthejë që ta përjetosh edhe njëherë, të paktën në rrëfim.
Hë, ec e mos fol më! Nëse heshtë, thonë që je frikacak e s’ke guxim të flasësh. Po edhe nëse flet, të thonë se po lavdërohesh. E ku të rri njeriu?!
Jo, bacë, nuk është ashtu. E di se çfarë thotë një fjalë e urtë popullore? “Kur vdes plaku, digjet një bibliotekë.” A s’është kështu?
Ashtu është, e ke të drejtë, lum Tafa. Mos ma merr për hidhërim, por a nuk po e sheh vetë se po na plas zemra në këtë copë lirie, pikërisht nga këta që dikur na shanin. Sot janë ngjitur në kulm të pushtetit dhe prej andej po na pshurrin në kokë, pa pikë turpi. Edhe ne, Tafo, deshëm apo s’deshëm, po përlyhemi. ndër ta janë edhe shokët e mi dhe të tutë!
Kam dëgjuar që në burgun e Nishit, për shkak të trajtimit çnjerëzor, të burgosurit shqiptar janë rebeluar, madje kanë luftuar edhe me gardianët e të burgosurit serbë. A është e vërtetë, bacë?
Tafo, ti je prej atyre që kërkojnë dhjamë te pleshti. Të kam thënë një herë: lëri këto që janë vetëm për tregim. Çudi e madhe! Shkruajnë për çfarë të duash, për dreqin e të birin, por për burgun e Nishit apo Pozharevcit, askush s’ka thënë një fjalë. Aty shqiptarët trajtoheshin më keq se skllavë. Na detyronin të bënim punë të pista e të rënda, për qejf të gardianëve dhe të kriminelëve serbë.
Na rrihnin përditë, veç pse ishim shqiptarë. Na fyenin, na trajtonin si kafshë. S’kishim as kë të na mbronte, as drejtësi, as barazi. Mendësia e tyre ishte se shqiptarët duhej të zhdukeshin. Të gjitha burgjet ishin të tmerrshme, por më famëkeqet ishin: Nishi, Goli Otoku, Pozharevci, Stara Gradisha, Gospiqi, Lepogllava…
Që do të thotë, as udhëheqësia e Kosovës nuk ka bërë gjë për ju?
Hej, çfarë udhëheqësie, more Tafë! Servilë, tradhtarë, lojtarë të politikës! Për gradë e interesin e tyre do ta shisnin jo vetëm qytetarin, po edhe nderin. Të tillë kishim, Tafo, të tillë…
Do të thotë se të paktën nuk ishin në dijeni për të gjithë këto tmerre që ushtroheshin mbi ju, apo nuk e kishin guximin ta ngritin zërin kundër këtij tmerri që ushtrohej jashtë ligjit dhe të drejtës që i takon çdo të burgosuri, pavarësisht se me çfarë neni apo aktakuze gjykoheshit?